Ίδη (Ψηλορείτης)

Η οροσειρά της Ίδης δεσπόζει στο κέντρο της Κρήτης, καταλαμβάνοντας μεγάλο μέρος των νομών Ηρακλείου και Ρεθύμνου, και χωρίζοντας την Κρήτη σε ανατολική και δυτική.

Η ψηλότερη κορυφή της Ίδης είναι ο Τίμιος Σταυρός με υψόμετρο 2.456 μ. όπου βρίσκεται χτισμένο με ξερολιθιά το ομώνυμο εκκλησάκι, αλλά η οροσειρά έχει άλλες τέσσερεις κορυφές που ξεπερνούν τα 2000 μ.: ο Αγκαθιάς (2.424 μ.), η Στολίστρα (2.325 μ.), η Βουλομένου (2.267 μ.) και ο Κούσσακας (2.209 μ.).

Γενικά η Ίδη ή Ψηλορείτης παρουσιάζει μεγάλη γεωμορφολογική ποικιλία. Οι νότιες και νοτιοδυτικές πλαγιές είναι απότομες και πλούσιες σε φαράγγια, σπήλαια, βάραθρα, δολίνες, ενώ οι βόρειες είναι πιο ομαλές.

Οι ψηλές κορυφές καλύπτονται με χιόνι εννιά περίπου μήνες τον χρόνο (Οκτώβριο – Ιούνιο) και κατά τα άλλα παραμένουν γυμνές, μόνο με βλάστηση χαμηλών θάμνων. Στα 1600 μ. υψόμετρο επικρατούν τα φρύγανα και τα μακί, αλλά οι νότιες πλαγιές καλύπτονται από πεύκα, κυπαρίσσια, σφενδάμια, δρύες, κουκουναριές. Κάποτε βέβαια η οροσειρά ήταν κατάφυτη από δάση και σε αυτό οφείλει το όνομα της: Ίδη σημαίνει δασωμένο βουνό, από το δωρικό «ΐδα» (το όνομα Ψηλορείτης είναι μεταγενέστερο).

Η ανθρώπινη παρέμβαση απογύμνωσε μεγάλο μέρος των βουνών από τα δάση άλλα τα οικοσυστήματα της Ίδης εξακολουθούν να έχουν μεγάλη σημασία αφού εδώ, σύμφωνα με έρευνα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, ζουν περισσότερα από 70 είδη σπάνιων ή ενδημικών φυτών, αλλά και αρκετά σπάνια και προστατευόμενα είδη ζώων. Εδώ ζει αξιόλογος πληθυσμός γυπαετών, γεράκια, βιτσίλες, αλλά και ο σπάνιος κρητικός αγριόγατος.

Ένα από τα πιο σημαντικά οικοσυστήματα άλλωστε είναι το Δάσος του Ρούβα στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Ψηλορείτη, όπου ευδοκιμούν πρίνοι, κρητικά σφεντάμια και το «κρητικό κεφαλάνθηρο», ένα ενδημικό είδος ορχιδέας της Κρήτης.

Για όλους αυτούς τους λόγους ο Ψηλορείτης έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 και έχει συμπεριληφθεί στο Δίκτυο Ευρωπαϊκών & Παγκόσμιων Γεωπάρκων.

Η Ίδη έπαιξε και σημαντικό ρόλο στη μυθολογία. Εδώ έκρυψε η Ρέα τον γιο της Δία, ο οποίος ανατράφηκε από τους Κουρήτες και την Αμάλθεια στο Ιδαίο Άντρο. Εξ ου και το προσωνύμιο «Κρηταγεννής». Στο βουνό αυτό επίσης, σύμφωνα με τον Όμηρο, παραλάμβανε ο Μίνωας τους νόμους από τους θεούς και ερωτοτροπούσε η Θεά Δήμητρα με τον Ισαΐωνα, καρπός της σχέσης των οποίων ήταν ο Πλούτος.

Εκτός από τις ανασκαφές στο σπήλαιο του Ιδαίου Άντρου, σημαντική αρχαιολογική θέση είναι και η Ζώμινθος, σε υψόμετρο 1200 μ., στο 10ο χιλιόμετρο Ανωγείων – Ιδαίου Άντρου, όπου έχει ανασκαφεί ένα σημαντικό μινωικό κτίριο σε σχετικά καλή κατάσταση. Σύμφωνα με αρκετούς αρχαιολόγους, η Ζώμινθος ήταν ένας σταθμός στη διαδρομή από την Κνωσό ως το Ιδαίο Άντρο και είχε μεγάλη οικονομική σημασία αφού συγκέντρωνε τα βουνίσια προϊόντα (ξυλεία, μαλλί κτλ).

Άλλα σημεία ενδιαφέροντος είναι τα ορεινά χωριά του Μυλοποτάμου με πρωτεύουσα τα Ανώγεια, το αστεροσκοπείο Σκίνακα που είναι επισκέψιμο συγκεκριμένες μέρες τον χρόνο, το σπήλαιο της Σφεντόνης έξω από τα Ζωνιανά και το φαράγγι του Αγίου Νικολάου (Ρούβας). Όσο για τις κορυφές, η πρόσβαση γίνεται με χαραγμένα μονοπάτια με σημαντικότερο και ευκρινέστερο το Ε4 που διέρχεται από το οροπέδιο της Νίδας.

Τα δάση και οι σπηλιές του Ψηλορείτη διαχρονικά παρείχαν καταφύγιο σε αγωνιστές και άμαχο πληθυσμό στους διάφορους απελευθερωτικούς αγώνες που γνώρισε το νησί, τόσο επί τουρκοκρατίας αλλά και στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής. Μάλιστα στο Δάσος του Ρούβα έμειναν το χειμώνα του 1867 τα γυναικόπαιδα της Μεσσαράς υπό πολύ δύσκολες συνθήκες.

Σήμερα οι κάτοικοι του Ψηλορείτη ασχολούνται κατά κύριο λόγο με την κτηνοτροφία.

Αναπόσπαστο συστατικού του τοπίου της Ίδης είναι και τα μιτάτα, οι χαρακτηριστικές πετρόχτιστες εποχιακές κατοικίες των βοσκών που είναι διάσπαρτες στον Ψηλορείτη και, ιδιαίτερα, περιμετρικά του οροπεδίου της Νίδας.